Księgi, akta i dokumenty to nie tylko zapis słów – to ślad ludzkiej historii, pracy i kultury. Niestety, papier, choć może przetrwać setki lat, ma naturalnych wrogów: pleśń, bakterie, owady i wilgoć. Gdy książki zaczynają pachnieć stęchlizną, a na stronach pojawiają się ciemne plamy, to znak, że w ich wnętrzu zaczęło się coś niebezpiecznego.
W takich sytuacjach z pomocą przychodzi fumigacja ksiąg i aktów – specjalistyczny proces dezynfekcji, który pozwala uratować nawet mocno zniszczone zbiory.

1. Czym jest fumigacja ksiąg i aktów

Fumigacja ksiąg i aktów to metoda odkażania i dezynfekcji dokumentów, polegająca na działaniu gazem lub oparami substancji biobójczej w szczelnej komorze.
Jej celem jest zniszczenie mikroorganizmów – takich jak pleśnie, grzyby, bakterie czy owady – które rozwijają się w strukturze papieru, skóry lub płótna.

W przeciwieństwie do zwykłego czyszczenia powierzchni, fumigacja działa głęboko wewnątrz materiału, penetrując wszystkie warstwy książki, nawet w miejscach niedostępnych dla narzędzi konserwatora.

Proces ten stosuje się nie tylko w muzeach i archiwach, ale również w bibliotekach, kancelariach, parafiach czy domowych kolekcjach.

2. Kiedy konieczna jest fumigacja

Nie każda stara książka wymaga fumigacji, ale są sytuacje, w których to jedyne skuteczne rozwiązanie.

Wskazania do fumigacji ksiąg i aktów:

• pojawienie się pleśni, grzyba, zapachu stęchlizny,
• widoczne naloty lub przebarwienia na papierze i oprawie,
• zainfekowanie owadami (rybiki, wołki, kołatki, moliki książkowe),
• przechowywanie dokumentów w wilgotnych piwnicach, na strychach lub w archiwach bez wentylacji,
• przygotowanie ksiąg do archiwizacji lub konserwacji – fumigacja często jest pierwszym etapem zabezpieczenia zbiorów,
• dezynfekcja po zalaniu – gdy papier nasiąkł wodą i zaczął pleśnieć.

Fumigacja to nie kosmetyka – to ratunek. Jej wykonanie może uchronić dokumenty przed całkowitym zniszczeniem i rozprzestrzenieniem się infekcji na inne zbiory.

3. Na czym polega proces fumigacji

Proces fumigacji ksiąg i aktów jest przeprowadzany w specjalistycznych warunkach przez przeszkolonych konserwatorów.

Etap 1: Przygotowanie dokumentów

Księgi i akta są dokładnie segregowane, oczyszczane z kurzu i oznaczane. Sprawdza się ich stan fizyczny, ponieważ zbyt zniszczone egzemplarze mogą wymagać dodatkowego zabezpieczenia przed procesem.

Etap 2: Umieszczenie w komorze fumigacyjnej

Dokumenty trafiają do hermetycznej komory fumigacyjnej – stalowej lub akrylowej. Komora zostaje uszczelniona i przygotowana do wprowadzenia gazu.

Etap 3: Nasycanie gazem

Do wnętrza wprowadza się środek biobójczy – dawniej był to tlenek etylenu lub bromek metylu, dziś stosuje się bezpieczniejsze i nowoczesne mieszaniny gazów, np. dwutlenek węgla, ozon, pary nadtlenku wodoru lub tlen atomowy (O₁).
Gaz przenika przez strukturę książki i eliminuje mikroorganizmy bez uszkodzenia papieru.

Etap 4: Wietrzenie i neutralizacja

Po zakończeniu procesu książki są wentylowane, aby całkowicie pozbyć się pozostałości gazu. Na tym etapie mierzy się również poziom wilgotności i temperatury – wszystko po to, by przywrócić im bezpieczne warunki przechowywania.

4. Zalety fumigacji ksiąg i aktów

Fumigacja to jedna z najskuteczniejszych metod ochrony zbiorów papierowych.

Główne zalety:

• Skuteczność – usuwa pleśń, bakterie i owady we wszystkich stadiach rozwoju (także larwy i jaja).
• Bezpieczeństwo dla dokumentów – nowoczesne fumiganty nie niszczą papieru, atramentu, kleju ani skóry.
• Szybkość działania – proces trwa zwykle od kilku godzin do 2–3 dni.
• Brak kontaktu z wodą – metoda sucha, idealna dla ksiąg o wysokiej wartości historycznej.
• Działanie profilaktyczne – zabezpiecza dokumenty na lata, spowalniając rozwój mikroorganizmów.

5. Fumigacja a dezynfekcja powierzchniowa – czym się różnią

Często myli się fumigację z ręcznym czyszczeniem czy dezynfekcją alkoholem.
Różnica jest zasadnicza:

• dezynfekcja powierzchniowa działa tylko na zewnętrznych warstwach książki,
• fumigacja penetruje cały materiał – od kart po grzbiet i wnętrze oprawy.

Dlatego tylko fumigacja daje gwarancję pełnego usunięcia zarodników pleśni i larw owadów.

6. Czy fumigacja jest bezpieczna dla ludzi i środowiska?

Tak – pod warunkiem, że wykonuje ją wyspecjalizowana pracownia konserwatorska.
Nowoczesne technologie fumigacyjne stosują nietoksyczne środki biobójcze, które po procesie rozkładają się na wodę i tlen, nie pozostawiając szkodliwych resztek.

Pomieszczenia, w których przeprowadza się fumigację, są szczelne i wyposażone w systemy kontrolujące stężenie gazów.
Księgi po procesie są całkowicie bezpieczne w użytkowaniu.

7. Fumigacja w praktyce – jak wygląda praca konserwatora

Z zewnątrz to wygląda niepozornie – komora, kilka wentylatorów, czujniki i gaz. Ale w rzeczywistości każdy etap wymaga ogromnej precyzji i doświadczenia.

Konserwator:

• ustala parametry fumigacji (temperatura, wilgotność, stężenie środka),
• monitoruje poziom gazu w komorze,
• kontroluje czas ekspozycji,
• po zakończeniu wykonuje testy mikrobiologiczne, by potwierdzić skuteczność dezynfekcji.

Dopiero po pełnym przewietrzeniu książki mogą wrócić do archiwum lub trafić do dalszej renowacji.

8. Jak zapobiegać ponownemu zakażeniu ksiąg i aktów

Fumigacja usuwa źródło problemu, ale jeśli nie poprawi się warunków przechowywania, pleśń powróci.
Dlatego równie ważna jak sama dezynfekcja jest profilaktyka:

• przechowuj książki w suchych, przewiewnych pomieszczeniach,
• utrzymuj temperaturę 18–20°C i wilgotność 45–55%,
• nie stawiaj regałów bezpośrednio przy ścianach zewnętrznych,
• regularnie wietrz archiwa i biblioteki,
• używaj pochłaniaczy wilgoci,
• kontroluj stan ksiąg co kilka miesięcy.

Dzięki temu unikniesz ponownej potrzeby fumigacji i przedłużysz życie całych zbiorów.

9. Koszt i czas fumigacji

Cena fumigacji zależy od ilości dokumentów i ich stanu.
Średni koszt to:

• od 5 do 15 zł za tom w przypadku ksiąg w dobrym stanie,
• przy dużych archiwach – indywidualna wycena.

Proces trwa od kilku godzin do 2–3 dni, w zależności od metody i ilości materiału.

10. Fumigacja ksiąg i aktów – inwestycja w przyszłość

Dobrze przeprowadzona fumigacja ksiąg i aktów to nie tylko działanie ratunkowe, ale też profilaktyka na przyszłość.
To sposób na zachowanie dokumentów, które przetrwały już setki lat – często jedynych świadków naszej historii.

Każdy konserwator i archiwista wie, że książka czy akt po fumigacji nie tylko wygląda lepiej – przede wszystkim staje się bezpieczny.
Nie pachnie stęchlizną, nie kruszy się, nie rozsiewa zarodników pleśni. Znowu można ją otworzyć, przeczytać, poczuć – bez obawy, że coś się rozpadnie.

11. Podsumowanie

Fumigacja ksiąg i aktów to połączenie nauki, techniki i troski o kulturę pisaną.
To proces, który ratuje zbiory przed zniszczeniem, a jednocześnie przygotowuje je do dalszej konserwacji i bezpiecznego przechowywania.

W epoce cyfrowej wciąż potrzebujemy ludzi, którzy potrafią dbać o papier – bo to właśnie papier przechowuje pamięć o nas.
A fumigacja to pierwszy krok, by ta pamięć mogła przetrwać kolejne stulecia.